Diagnostyka molekularna alergii

• dr n. med. Zbigniew Sankowski

Klasyczne badanie stężenia alergenowo swoistych IgE (asIgE) wykonuje się z użyciem natywnego wyciągu alergenowego. Wyciąg ten uzyskuje się ze źródeł powodujących reakcje alergiczne, np. z pokarmów, pyłków roślin, roztoczy czy zarodników grzybów pleśniowych. Wyciąg alergenowy jest mieszaniną wielu cząsteczek: lipidów, polisacharydów i białek, ale tylko niektóre z nich są odpowiedzialne za reakcje alergiczne. Nazywamy je alergenami lub komponentami alergenowymi. Komponenty alergenowe (białka lub glikoproteiny) są identyfikowane przez przeciwciała IgE. Wyciąg alergenowy może zawierać ich kilka – kilkadziesiąt. Jeżeli do wykrywania alergenowo swoistych IgE (asIgE) używamy wyciągu alergenowego, to obecne w badanej surowicy przeciwciała IgE łączą się z jedną albo z kilkoma komponentami alergenowymi (w zależności od profilu uczulenia danej osoby). Cała pula przeciwciał IgE połączonych z nimi jest wykrywana przez znakowane przeciwciała anty-IgE. Na podstawie takiego badania można stwierdzić jedynie, że pacjent jest uczulony na przykład na mleko czy pyłek traw, bez wskazania komponent alergenowych rzeczywiście odpowiedzialnych za reakcję alergiczną. Wykrywanie pojedynczych komponent jest określane mianem diagnostyki komponentowej, diagnostyki molekularnej lub CRD (component resolved diagnostics). Pojedyncze molekuły (komponenty alergenowe) używane do tego celu mogą być izolowane z naturalnych źródeł alergenu (takie komponenty nazywamy natywnymi oczyszczonymi alergenami i oznaczamy je literą „n”) lub uzyskiwane z wykorzystaniem technologii rekombinacji DNA (rekombinowane alergeny oznaczamy literą „r”). Pyłek tymotki zawiera 10, pyłek brzozy 8 (rysunek 1), pyłek bylicy 6, a roztocze kurzu domowego 35 komponent alergenowych. Nie wszystkie komponenty alergenowe są dostępne w diagnostyce alergologicznej, ale z roku na rok zwiększa się ilość molekuł, przeciw którym możemy oznaczyć przeciwciała IgE.

Rysunek 1. Determinanty alergenowe pyłku brzozy wg Scali i wsp. [1] w modyfikacji własnej. Zdjęcia brzozy i jej pyłków pochodzą z książki Teresy Hofman i Jerzego Michalika. Alergia pyłkowa. Centrum Alergologii w Poznaniu. Poznań 1998 (za zgodą autorów).

Międzynarodowa nazwa alergenów (komponent alergenowych) jest trójczłonowa, tworzona z pierwszych trzech lub czterech liter łacińskiej nazwy rodzajowej, jednej lub dwóch liter gatunku, z którego pochodzi alergen, oraz z cyfry arabskiej oznaczającej kolejność wyizolowania alergenu i (lub) jego znaczenie kliniczne, np. alergen główny pyłku leszczyny i orzecha laskowego ma nazwę Cor a 1 (leszczyna pospolita – Corylus avellana). Wiele alergenów ma różne warianty molekularne (izoformy), np. w pyłku leszczyny znajduje się izoforma Cor a 1.01, a w orzechu laskowym – Cor a 1.04. Niektóre izoformy są tak blisko spokrewnione (osiągają podobieństwo budowy w ponad 90%), że uważane są zwykle za identyczne. Dla ich rozróżnienia dodawane są kolejne cyfry, np. cztery izoformy Cor a 1.04 są oznaczone jako Cor a 1.0401, Cor a 1.0402, Cor a 1.0403 i Cor a 1.04043. Izoformy te wykazują między sobą identyczność w 97–99%, a tylko w 63 i 71% z izoformami pyłku leszczyny Cor a 1.0101 i Cor a 1.03014 [1,2,3,4,5,6,7,9].

Nowoczesna diagnostyka alergologiczna umożliwia wykrywanie uczulenia na poszczególne komponenty alergenowe. Zidentyfikowanie klinicznie istotnej komponenty alergenowej u pacjentów uczulonych na alergeny inhalacyjne jest podstawą odróżnienia pierwotnego uczulenia od reakcji krzyżowych. Wykazanie przeciwciał IgE przeciw komponentom alergenowym pierwotnie uczulającym pyłków roślin i roztoczy kurzu domowego pozwala z dużym prawdopodobieństwem przewidzieć sukces immunoterapii swoistej (odczulania). Natomiast u pacjentów, u których stwierdzono uczulenie na komponenty alergenowe pyłków roślin i roztoczy kurzu domowego będących markerami reakcji krzyżowych, nie powinna być zastosowana immunoterapia i swoista.

W naszej Poradni wykonujemy oznaczenia przeciwciał skierowanych przeciwko pyłkom tymotki (trawa), brzozy, roztoczy kurzu domowego, orzechów ziemnych, jaja kurzego oraz przeciw ich poszczególnym determinantom (molekułom) alergenowym. Oznaczenie przeciwciał IgE przeciw molekułom tymotki (tabela 1) oraz Dermatophagoides pteronyssinus (tabela 2, rysunek 2) pozwala na bardziej precyzyjny wybór szczepionek alergenowych.

Tabela 1. Polycheck. Panel rekombinanty pyłki: komponenty alergenowe pyłków tymotki (trawa) oraz brzozy.

Tabela 2. Polycheck. Panel rekombinanty roztocze: rekombinowane komponenty alergenowe Dermatophagoides pteronyssinus [7].

Rysunek 2. Komponenty alergenowe Dermatophagoides pteronyssinus (roztocze kurzu domowego) zwarte w panelu rekombinanty roztocze (zdjęcie D. pteronyssinus umieszczono na naszej stronie internetowej za zgodą firmy Polycheck).

Diagnostyka komponentowa jest pomocną metodą diagnostyczną również w przypadku uczulenia na pokarmy, pozwala na identyfikację alergenów pokarmowych odpowiedzialnych za ciężkie reakcje alergiczne i za przetrwałe reakcje alergiczne. Alergeny pokarmowe dzielimy na dwie grupy: alergeny I klasy, czyli alergeny termostabilne i odporne na procesy trawienne oraz II klasy, czyli alergeny wrażliwe na temperaturę (termolabilne) i na procesy trawienne. Do pierwszej grupy należą m.in. alergen mleka – kazeina (Bos D 8), alergen białka jaja kurzego (Gal d 2) i alergeny orzeszków ziemnych (Ara h 1, 2, 3). Przykładami alergenów II klasy są profiliny np. Ara h 5 – orzech ziemny, Mal d 4 – jabłko, Pru p 4 – brzoskwinia, Hev b 8 – lateks, Gly m 3 – soja, Mus xp 1 – banan, Lyc e 1 – pomidor, Api g 4 -seler, Pru av 4 -wiśnia, Dau c 4 – marchew [9].

Jak wspominano powyżej diagnostyka molekularna pozwala na identyfikację komponent alergenowych, które powodują ciężkie reakcje alergiczne. Modelowym przykładem zastosowania CRD jest alergia na orzeszki arachidowe (ziemne). Orzech ziemny „kryje” w sobie 16 komponent alergenowych (rysunek 3).

Rysunek 3. Komponenty alergenowe orzeszka ziemnego (zdjęcie własne).

Niektóre komponenty alergenowe orzeszka ziemnego powodują łagodne, a niektóre ciężkie objawy alergii, zleży to od ich odporności na wysoką temperaturę i procesy trawienne. Im alergeny są bardziej stabilne, tym większa szansa, że po ich spożyciu wystąpi ciężka reakcja alergiczna (rysunek. 4).

Rysunek 4. Rysunek 18. Komponent alergenowe orzeszków arachidowych, a ryzyko poważnej reakcji alergicznej [10].

Alergenami głównymi orzeszków ziemnych są Ara h 1, Ara h 2, Ara h 3, które zawarte są w białkach spichrzeniowych. Przeciwciała IgE skierowane przeciw tym komponentom są markerami pierwotnego uczulenia na orzeszki ziemne. Białka spichrzeniowe są odporne na działanie temperatury i procesy trawienie. Często są związane z ciężkimi reakcjami alergicznymi, również na gotowane pokarmy. Co więcej Ara h 1 i Ara h 2 poddane prażeniu wywołują znacznie silniejszą reakcję alergiczną niż te same komponenty, które występują w orzeszkach surowych. Ara h 1 ma homologiczną strukturę z Ara h 6. Ara h 1 jest nośnikiem krzyżowo reagujących determinant alergenowych (CCD – cross reactive carbohydrate determinants). CCD są niezwykle rozpowszechnione w świecie roślinnym (w alergenach roślin pylących oraz pokarmach pochodzenia roślinnego), są też obecne oraz w strukturze alergenów lateksu i jadów owadów błonkoskrzydłych (osy, pszczoły, szerszenia). Obecność przeciwciał IgE przeciw CCD nie ma znaczenia klinicznego, ale wpływa na interpretację wyników IgE – może być przyczyną fałszywie dodatnich wyników. Obecność przeciwciał anty CCD u pacjenta powoduje, że stwierdzamy u niego wiele uczuleń np. na pokarmy pochodzenia roślinnego i wiele pyłków roślinnych, które w rzeczywistości nie mają żadnego znaczenia klinicznego. W Hiszpanii i krajach basenu Morza Śródziemnego często występuje uczulanie na komponentę alergenową Ara h 9 (należącą do niespecyficznych białek transportujących lipidy (nsLTP) typu 1, będące wynikiem reakcji krzyżowych z nsLTP zawartymi w innych pokarmach np. w brzoskwini (Pru p 3) [tab.4]. Ara h 8 i (białko z rodziny PR-10, będące homologiem Bet v 1 – głównego alergenu brzozy) i Ara h 5 (profilina) są markerami wtórnego uczulenia na orzeszki ziemne powstałego na skutek krzyżowej reakcji z pyłkami roślin – zwykle są to reakcje łagodne np. zespół alergii jamy ustnej, ale białka PR-10 i profilina mogą u niektórych pacjentów wywoływać ciężkie reakcje alergiczne [9,10].

Alergeny orzeszków ziemnych należące do rodziny profilin i białek PR-10 są wrażliwe na temperaturę i procesy trawienne. Profiliny i białka PR-10 są zazwyczaj przyczyną łagodnych objawów alergicznych np. świądu w jamie ustnej po spożyciu pokarmów roślinnych zwierających te komponenty alergenowe, rzadko powodują ciężkie objawy alergii. Pokarmy gotowane są zazwyczaj dobrze tolerowane. Kolejne komponenty alergenowe orzeszków ziemnych przedstawione na rysunku 4: nsLTP (niespecyficzne białka transportujące lipidy), defensywny, oleozyny i białka spichrzeniowe są odporne na trawienie i temperaturę są przyczyną ciężkich ogólnoustrojowych objawów alergii, ale mogą powodować również lokalne objawy alergii np. objawy alergii jamy ustnej (świąd, pieczenie).

Niektóre komponenty orzeszka ziemnego dostępne są w panelu Polycheck – rekombinanty orzech ziemny [tabela 3].

Tabela 3. Polycheck: rekombinanty orzech ziemny.

NsLTPs 1 (niespecyficzne białka transportujące lipidy typu 1) mają podobną sekwencję aminokwasów (podobna budowę) jak nsLTPs występujące w innych produktach roślinnych, odmiennych gatunkowo. Podobieństwo sekwencji aminokwasów w niespecyficznych białkach transportujących lipidy orzeszków ziemnych i w innych pokarmach roślinnych sięga od 44 do 74% (tabela 4) [11].

Tabela 4. Podobieństwo sekwencji aminokwasów (homologia) między niespecyficznymi białkami transportującymi lipidy zawartymi w orzeszkach ziemnych oraz w innych pokarmach roślinnych [11].

Im większe podobieństwo budowy między nsLTP orzeszka ziemnego, a białkami transportującymi lipidy innych pokarmów, tym większe prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji alergicznej po spożyciu innych pokarmów niż orzeszki ziemne, ale zwierających te same molekuły alergenowe. Bardzo duże prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji alergicznej występuje, jeżeli podobieństwo sekwencji aminokwasów między molekułami alergenowymi występujących w różnych pokarmach wynosi co najmniej 80%, duże ryzyko, gdy podobieństwo budowy wynosi między 60 a 80%, umiarkowane ryzyko występuje przy podobieństwie między 40 a 60%, a niewielkie przy podobieństwie mniejszym niż 40%.

Reakcje krzyżowe występują również między białkiem PR-10 (Ara h 8, analog głównego alergenu brzozy Bet v 1) oraz profiliną (Ara h 5) orzeszków ziemnych, a analogicznymi molekułami alergenowymi występującymi w innych pokarmach/pyłkach roślinnych (tabela 5). 

Tabela 5. Prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji alergicznej między białkiem PR-10 (Ara h 8) orzecha ziemnego, a analogicznymi komponentami alergenowymi występującymi w innych pokarmach i pyłkach roślin.

Diagnostyka molekularna alergii umożliwia na podstawie dodatniego wyniku na daną komponentę alergenową wnioskowanie o innych potencjalnych źródłach uczulenia.

Orzeszki ziemne zawierają ważną komponentę alergenową – profilinę (Ara h 5) – panalergen świata roślinnego. Profiliny występują w pokarmach roślinnych i pyłkach roślin, podobieństwo ich budowy przekracza 75%, dlatego pacjenci z przeciwciałami przeciw Ara h 5 (profilinie orzeszków ziemnych) reagują na wiele innych pokarmów roślinnych. Są to zazwyczaj łagodne reakcje alergiczne np., podczas jedzenia surowych owoców i warzyw występuje świąt w jamie ustnej, Gotowane pokarmy roślinne są dobrze tolerowane. Profiliny rzadko powodują ciężkie reakcje alergiczne [9,11,12].

Panel Polycheck – komponenty jaja kurzego umożliwia oznaczenie poziomu przeciwciał IgE skierowanym przeciw poszczególnym alergenom jaja kurzego (rysunek 5 i tabela 6).

Rysunek 5. Komponenty alergenowe białka i jaja kurzego.

Tabela 6. Polycheck – komponenty jaja kurzego.

Uczulenie alergeny jaja kurzego dotyczy głównie uczulenia na białko jaja kurzego, a w szczególności na dwie jego komponenty: owomukoid (Gal d 1) oraz owalbuminę (Gal d 2). Owomukoid jest oporny na trawienie oraz zachowuje wysoką aktywność alergenową nawet po gotowaniu przez jedną godzinę, dopiero wyższe temperatury, których używa się do pieczenia jaja, częściowo zmniejszają jego zdolność do wywoływania reakcji alergicznej. Monitorowanie stężenia IgE skierowanych przeciw Gal d 1 może być pomocne do oceny przebiegu uczulenia i nabywaniu immunotolerancji na tę molekułę alergenową. Owalbumina jest częściowo oporna na trawienie, natomiast traci swoje właściwości pod wpływem temperatury [9]. Owalbumina białka jaja kurzego występuję w wielu szczepionkach zarejestrowanych w Polsce (tabela 7). Zwartość tej komponenty alergenowej w szczepionkach jest różna w zależności od rodzaju podłoża, w którym namnażane są wirusy. Wirusy wykorzystywane do produkcji szczepionek przeciw odrze, śwince, różyczce, wściekliźnie i przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu są namnażane w hodowli fibroblastów – w takich szczepionkach stężenie owalbuminy jest prawie nieoznaczalne. Szczepionka taka może być stosowana u dzieci z klinicznie jawną alergią na jajo kurze bez uprzedniej diagnostyki alergologicznej. Jeżeli wirusy są namnażane w hodowli komórek zarodków kurzych (szczepionki przeciw grypie i przeciw żółtej febrze) zwartość owalbuminy jest większa i u osób uczulonych na jajko kurze podanie takiej szczepionki może teoretycznie spowodować wystąpienie reakcji alergicznej.

Tabela 7.Szczepionki zawierające owoalbuminę, w zależności od podłoża hodowlanego, w którym namnażane są wirusy szczepionkowe.

Wg ekspertów ACIP (Amerykański Komitet Doradczy ds. Szczepień – Advisory Comittee on Immunistion Practices) i Amerykańskiej Akademii Pediatrii (American Academy of Pediatrics – AAP) wszyscy pacjenci, u których wystąpiła jakakolwiek uogólniona reakcja na białka jaja kurzego nie powinni być szczepieni przeciw żółtej febrze do czasu szczegółowej diagnostyki alergologicznej.

Amerykański Komitet Doradczy ds. Szczepień stoi na stanowisku, że podanie szczepionki przeciw grypie zwierającej ≤ 0,7 mcg owoalbuminy (Gal d 2) w 0,5 ml roztworu, nie wiąże się z poważnymi objawami niepożądanymi. Wg stanowiska ekspertów ACIP z 2017 roku większość pacjentów z objawami alergii na białko jaja kurzego może być szczepiona przeciw grypie w dawce odpowiedniej do wieku bez konieczności 30-minutowego monitorowania po podaniu szczepionki. Jedynie pacjenci z ciężką postacią alergii na białko jaja kurzego powinni być szczepieni pod nadzorem lekarza, który jest przygotowany do leczenia systemowych reakcji alergicznych.

Według ekspertów Brytyjskiego Departamentu Zdrowia oraz ekspertów Europejskiej Akademii Alergii i Immunologii Klinicznej, pacjentom uczulonym na białka jaja kurzego nie należy podawać szczepionki przeciwko grypie zawierającej ≥ 0,06 mcg owoalbuminy (Gal d 2) w objętości 0,5 ml. Jeżeli pacjent miał w przeszłości reakcję anafilaktyczną po spożyciu białka jaja kurzego, można podać szczepionkę zawierającą < 0,06 mcg owoalbuminy w dawce 0,5 ml wyłącznie w gabinecie alergologicznym lub w warunkach szpitalnych. Natomiast w przypadku pacjentów uczulonych na białka jaja kurzego, którzy nie mieli w przeszłości reakcji anafilaktycznej po spożyciu jaja kurzego – szczepionkę zawierającą < 0,06 mg owoalbuminy w dawce 0,5 ml można podać w gabinecie lekarza ogólnego. Zawartość owalbuminy w szczepionkach przeciw grypie jest przedstawiona w tabeli 8 [13].

Tabela 8. Zawartość owalbuminy (Gal d2) w szczepionkach przeciw grypie.

Gal d 4 (lizozym) jest konserwantem wielu produktów spożywczych np. sery, używany jest także w procesach produkcyjnych niektórych leków i może być odpowiedzialna za reakcje uczuleniowe po ich spożyciu chociaż jest wrażliwy na temperaturę i jego zdolność do wywoływania reakcji uczuleniowej zmniejsza się pod wpływem gotowania.

Główny alergen żółtka jaj Gal d 5 (albumina surowicza, liwetyna) jest alergenem częściowo termolabilnym i może być odpowiedzialny za reakcje krzyżowe po spożyciu mięsa kurzego u pacjentów uczulonych na żółtko jaja kurzego [9].

Diagnostyka komponentowa (CRD) została po raz pierwszy zastosowana w 1999 roku. Od tego czasu pojawiają się nowe publikacje na temat tej metody. Obecnie ta metoda diagnostyczna jest użytecznym narzędziem pozwalającym na odróżnienie prawdziwego uczulenia od reakcji krzyżowych u chorych na polialergię, zwłaszcza gdy tradycyjne testy diagnostyczne oraz wywiad chorobowy uzyskany od pacjenta nie wystarczą do identyfikacji alergenu lub alergenów. Ma to szczególne znaczenie w kwalifikowaniu pacjentów do immunoterapii swoistej. Posługując się CRD, można przewidzieć efekt tej immunoterapii, a w wybranych przypadkach ryzyko wystąpienia ciężkich, ogólnoustrojowych reakcji alergicznych bądź łagodnych reakcji miejscowych u pacjentów z alergią pokarmową lub z zespołem pyłkowo-pokarmowym.

Należy pamiętać, że wykazanie przeciwciał IgE przeciw danej komponencie alergenowej nie jest dowodem uczulenia, taki wynik należy zawsze intepretować w oparciu o wywiad chorobowy uzyskany od pacjenta. Duże stężenie przeciwciał przeciwko danej molekule świadczy o prawdopodobieństwie reakcji alergicznej, a nie o jej ciężkości, jak to przedstawiono na przykładzie alergii na Ara h 2 (2 s albuminę, białko spichrzeniowe orzeszków ziemnych). Dla różnych poziomów przeciwciał IgE przeciw Ara h 2 określono prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji alergicznej [10]:

– dla poziomu IgE przeciw Ara h 2 – 0,03 kU/l prawdopodobieństwo reakcji alergicznej wynosi 10%

– dla poziomu IgE przeciw Ara h 2 – 0,08 kU/l prawdopodobieństwo reakcji alergicznej wynosi 80%

– dla poziomu IgE przeciw Ara h 2 – 14,4 kU/l prawdopodobieństwo reakcji alergicznej wynosi 90%

– dla poziomu IgE przeciw Ara h 2 – 42,2 kU/l prawdopodobieństwo reakcji alergicznej wynosi 95%

95% prawdopodobieństwo wystąpienia objawów alergii na białko jaja kurzego występuje przy poziomie przeciwciał IgE skierowanym przeciw Gal d 1 wynoszącym 10,8 kU/l. Z drugiej strony należy a pamiętać, że niektóre komponenty alergenowe są prognostykami przetrwałej alergii pokarmowej, a inne wskazują na duże ryzyko ciężkiej reakcji alergicznej (tab.9).

Tabela 9. Wybrane alergeny pokarmowe z grupy wysokiego ryzyka wystąpienia poważnej reakcji alergicznej [2].

Platformy multipleksowe, które wykrywają przeciwciała IgE przeciw dużej ilości alergenów umożliwiają ustalenie indywidualnego profilu uczulenia oraz wykrycia reakcji krzyżowych pomiędzy alergenami. Test ALEX pozwala na oznaczenie stężenia przeciwciał IgE skierowanych przeciw 295 ekstraktom (źródłom) i komponentom alergenowym. Takie badanie jest szczególnie przydatne u pacjentów, u których występują ciężkie reakcje alergiczne np. wstrząs anafilaktyczny po spożyciu niezidentyfikowanego pokarmu. Badanie takie jest wykonywane w naszej Poradni (tabela 10). Stężenie przeciwciał przedstawione jest w kUA/l. Stężenie negatywne lub graniczne: < 0,3 kUA/L, stężenie niskie 0,3 – 1 kUA/L, stężenie średnie: 1 – 5 kUA/L, stężenie wysokie: 5 – 15 kUA/L, stężenie bardzo wysokie > 15 kUA/L. Test Alex wykrywa przeciwciał przeciw źródłom alergenowym (ekstraktom – E) oraz przeciw poszczególnym komponentom alergenowym (molekułom – M).

Tabela 10. Test Alex. E – ekstrakt (źródło alergenowe). M- molekuła (komponenta alergenowa).

Piśmiennictwo:

1. Scala E., Riccardo Asero R., Niederberger V. Tree pollen allergy w „EAACI Molecular Allergology User’s Guide”. Pediatr Allergy Immunol. 2016 May;27 Suppl 23:71-83.

2. Błażowski Ł, Kurzawa R., Kurzawa-Widerska A. Alergia pokarmowa zależna od IgE – rola diagnostyki molekularnej opartej na komponentach alergenowych. Pediatria Po Dyplomie, tom 18, nr 3, czerwiec 2016:29-37.

3. Chapman M.D. Allergen nomenclature. Clin Allergy Immunol. 2008; 21:47-58.

4. Janet M. Davies J.M., Paolo M. Matricardi P.M., Schmid J. Grass pollen allergy w „EAACI Molecular Allergology User’s Guide”. Pediatr Allergy Immunol. 2016 May;27 Suppl 23:85-94.

5. Scala E., Riccardo Asero R., Niederberger V. Tree pollen allergy w „EAACI Molecular Allergology User’s Guide”. Pediatr Allergy Immunol. 2016 May;27 Suppl 23:71-83.

6. Gabriele Gadermaier G., Janet M. Davies J.M., Hawranek T., Weber R. Weed pollen allergy w „EAACI Molecular Allergology User’s Guide”. Pediatr Allergy Immunol. 2016 May;27 Suppl 23:95- 104.

7. www.alergen.org (dostęp 25.11.2019).

8. 17. Platts-Mills T., Caraballo L.: Dust mite Allergy. In: EAACI Molecular Allergology. User’s Guide. Pediatr. Allergy Immunol. 2016 May; 27, supl. 23: 105-113.

9. Błażowski Ł., Kurzawa R. ABC diagnostyki molekularnej w alergologii 2019 część I -III. Publikacja powstała w oparciu o warsztaty Akademii Bebilon „Diagnostyka molekularna”).

10. Kleine-Tebbe J., Beyer K., Motohiro, Ebisawa M. Peanut allergy. In: EAACI Molecular Allergology. User’s Guide. Pediatr. Allergy Immunol. 2016 May; 27, supl. 23: 235-244.

11. Aalberse R.C., Aalberse J.A. Molecular Allergen-Specific IgE Assays as a Complement to Allergen Extract-Based Sensitization Assessment. J Allergy Clin Immunol Pract. 2015 Nov-Dec;3(6):863-9

12. Asero R., Barber D. Profilins. In: EAACI Molecular Allergology. User’s Guide. Pediatr. Allergy Immunol. 2016 May; 27, supl. 23: 293-314.

13. Błażowski Łukasz. Niepożądane reakcje poszczepienne w Alergologia – kompendium pod red. Pawliczaka R. Wydanie II uaktualnione. Teremedia Wydawnictwo Medyczne Poznań 2018: 255-268. ISBN 978-83-7988-238-0.

14. Ando H., Movérare R., Kondo Y. i wsp. Utility of ovomucoid-specific IgE concentrations in predicting symptomatic egg allergy. J Allergy Clin Immunol. 2008 Sep;122(3):583-8.